Ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας Νίκος Δένδιας μετέβη την Τετάρτη 9 Απριλίου 2025, στη Μπρυζ του Βελγίου όπου συμμετείχε σε δημόσια συζήτηση στο Κολλέγιο της Ευρώπης με θέμα «Ο ρόλος της Ελλάδας στα Νοτιοανατολικά σύνορα της Ε.Ε. και η συνεισφορά της στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού αμυντικού βραχίονα».
Πριν τη δημόσια συζήτηση ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας είχε συνάντηση με την Πρύτανη και πρώην Ύπατη Εκπρόσωπο της Ε.Ε. για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής & Πολιτικής Ασφάλειας Φεντερίκα Μογκερίνι (Federica Mogherini) και τον καθηγητή Διεθνών Σχέσεων & Διευθυντή του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων Κωνσταντίνο Φίλη.
Κατά την τοποθέτησή του και απαντώντας σε ερωτήσεις των συμμετεχόντων, ο κ. Δένδιας ανέφερε μεταξύ άλλων:
– Αγαπητή Πρύτανη, είναι τιμή και προνόμιο για μένα να κάθομαι δίπλα σας. Θυμάμαι πολύ έντονα την πρώτη φορά που σας είδα. Ήμουν ένας νέος Υπουργός Εξωτερικών, δεν είχα καμία εμπειρία, δεν ήμουν νέος στην ηλικία, αλλά ήμουν ένας νέος Υπουργός. Οπότε, παρακολουθούσα πολύ προσεκτικά αυτά που λέγατε, με πολύ-πολύ μεγάλη κατανόηση ότι δεν έπρεπε να πω κάτι που θα έφερνε τη χώρα μου σε δύσκολη θέση εκείνη την εποχή, το 2019, καθώς ήμασταν μια νέα Κυβέρνηση μετά τη μεγάλη κρίση στην Ελλάδα. Προσπαθούσαμε να προβάλλουμε μια πολύ θετική εικόνα για τον εαυτό μας, αγωνιούσαμε πολύ να το κάνουμε αυτό και είναι θαυμάσιο που σας συναντώ ξανά με την παρούσα ιδιότητά σας. Σας ευχαριστούμε που μας φιλοξενείτε εδώ. Και επίσης, για μένα είναι μια μεγάλη ευκαιρία να μιλήσω σε φοιτητές. Όταν μιλάς με φοιτητές, αισθάνεσαι ξανά νέος και θυμάσαι τα φοιτητικά σου χρόνια, αλλά και οι φοιτητές έχουν έναν φρέσκο τρόπο προσέγγισης της πραγματικότητας.
– Θα έλεγα πρώτα απ’ όλα ότι κατά την άποψή μου η (ευρωπαϊκή) αυτονομία δε σημαίνει ότι δεν είναι συμπληρωματική προς το ΝΑΤΟ. Νομίζω ότι αυτά τα δύο πράγματα μπορούν να συνυπάρχουν. Επιτρέψτε μου να είμαι ειλικρινής σε όλους σας, ώστε τουλάχιστον να γνωρίζουμε πού βρισκόμαστε. Η Ευρώπη έχει ζήσει με έναν τρόπο που επέτρεψε στην Άμυνα να υποχωρήσει στις προτεραιότητές της για χρόνια. Λοιπόν, αν νομίζουμε ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι παρόμοιο με αυτό που υποδηλώνει η λέξη «αμυντική αυτονομία», θα έλεγα ότι απέχουμε περίπου δέκα χρόνια από αυτό. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα πολύ απλό παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι χρειαζόμαστε έναν ευρωπαϊκό στόλο. Αν αρχίσουμε να παραγγέλνουμε πλοία αύριο, δεν πρόκειται να έχουμε κανένα νωρίτερα από επτά ή οκτώ χρόνια. Και αν παραγγείλουμε ένα υποβρύχιο αύριο, δεν θα το έχουμε νωρίτερα από 12 χρόνια από σήμερα.Οπότε, η δημιουργία ευρωπαϊκής αυτονομίας είναι μια μακροχρόνια διαδικασία, δεν είναι κάτι που μπορούμε να επιτύχουμε αύριο.
– Ακούμε μεγάλα νούμερα να ανακοινώνονται από τις Βρυξέλλες. 150 δισεκατομμύρια ευρώ κλπ. Ακόμη και αν διαθέτουμε τα χρήματα που χρειαζόμαστε, και επιτρέψτε μου να σας πω ότι είναι πολλά περισσότερα από 150 δισεκατομμύρια, ακόμη και αν διαθέτουμε τα χρήματα, δεν υπάρχουν οι δομές που θα μπορούσαν να παράγουν αυτό που χρειαζόμαστε σε εύλογο χρονικό διάστημα. Άρα, πρέπει να εργαστούμε πολύ αποτελεσματικά, προκειμένου να δημιουργήσουμε αυτήν την αυτονομία σε δέκα χρόνια ή κάπου τόσο. Τούτου λεχθέντος, αυτή η αυτονομία δεν σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να είναι συμπληρωματική προς το ΝΑΤΟ και τις Ηνωμένες Πολιτείες.Ανεξάρτητα από τις σημερινές επιλογές της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια λειτουργική δημοκρατία, είναι μια χώρα που έχει σώσει την Ευρώπη δύο φορές, στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν είμαι καθόλου έτοιμος να ξεγράψω τις Ηνωμένες Πολιτείες ως έναν ισχυρό παράγοντα ειρήνης, σταθερότητας και δημοκρατίας στον κόσμο. Φυσικά, σέβομαι απόλυτα την κυβέρνηση που επέλεξε ο λαός των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και πάλι, δεν θα απέκλεια τις Ηνωμένες Πολιτείες από το μελλοντικό σύστημα ασφαλείας αυτού του κόσμου. Αλλά πρέπει να είμαστε έτοιμοι και να είμαστε καλυμμένοι στο μεταξύ.
– Δεν πιστεύω ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση χωρίς το ΝΑΤΟ έχει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί στην Ουκρανία. Έχω ξεκάθαρα στο μυαλό μου τους αριθμούς για το τι μπορούμε να κάνουμε ως Ευρώπη. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα παράδειγμα για την Ελλάδα. Η Ελλάδα είναι μια μεσαίου-μικρού μεγέθους οικονομία, ακόμη και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είμαστε μια οικονομία 230-240 δισεκατομμυρίων. Έχουμε σχετικά μεγάλες ένοπλες δυνάμεις, γιατί αντιμετωπίζουμε απειλή από τα ανατολικά. Γνωρίζετε ότι η Ελλάδα διαθέτει περισσότερα βαρέα άρματα μάχης από ό,τι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ολλανδία, η Δανία και το Λουξεμβούργο, μαζί; Αθροιστικά. Οπότε, αν μιλάμε για στρατιωτική ανάπτυξη στην Ουκρανία, πιστεύω ότι για τις σημερινές δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μιλάμε για πολύ δύσκολη υπόθεση. Πολύ δύσκολη υπόθεση. Τώρα, αν επιτευχθεί ειρήνη στην Ουκρανία και αναπτύξουμε μια ειρηνευτική δύναμη, αυτή είναι εντελώς διαφορετική ιστορία. Η Ελλάδα είναι πολύ καλή στην ανίχνευση ναρκών, οπότε θα μπορούσαμε να συνδράμουμε σε αυτό και να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε, αλλά αυτή είναι μια εντελώς διαφορετική ιστορία από την ανάπτυξη στρατευμάτων στην Ουκρανία υπό τις παρούσες συνθήκες.Και πάλι, δεν απαντώ αποκλειστικά για την Ελλάδα. Λέω ξεκάθαρα ότι η Ευρώπη δεν έχει τη δυνατότητα να το κάνει αυτό.
– Πρώτα απ’ όλα για την Ελλάδα, αλλά νομίζω και για την Ευρώπη, αυτό που συνέβη στην Ουκρανία είναι εντελώς απαράδεκτο. Είναι κάτι που είναι εντελώς αντίθετο με τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, είναι εντελώς, απολύτως αντίθετο με ό,τι θεωρούμε σωστό και λάθος σε αυτόν τον κόσμο. Δηλαδή, εισβολή σε μια χώρα με πλήρη ισχύ, στον 21ο αιώνα; Εννοώ, ποιος θα πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί; Μπορώ να μοιραστώ μαζί σας την προσωπική μου εμπειρία σχετικά με αυτό; Ήμουν ο τελευταίος Υπουργός Εξωτερικών που έφυγε από τη Μόσχα πριν από την εισβολή. Βρισκόμουν στη Μόσχα 48 ώρες πριν την εισβολή. Και γιατί ήμουν εκεί; Πήγα να δω τον υπουργό Λαβρόφ, με ένα θέμα στην ατζέντα μου. Την προστασία της ελληνικής κοινότητας στη Μαριούπολη. Διότι, σύμφωνα με την ανάλυσή μας, αυτό ήταν το χειρότερο σενάριο εκείνη την εποχή – αν και πρέπει να πω ότι οι Αμερικανοί μάς έλεγαν άλλα και μας έδειχναν φωτογραφίες, αλλά ούτε οι Ουκρανοί ούτε εμείς πιστεύαμε αυτές τις φωτογραφίες, διότι δεν μπορούσαμε να διανοηθούμε ότι η Ρωσία θα έκανε μια εισβολή πλήρους κλίμακας. Αυτό που σκεφτόμασταν ως το χειρότερο σενάριο ήταν ότι η Μόσχα θα διοργάνωνε μια περιορισμένης κλίμακας επιχείρηση και πιστεύαμε ότι η Αζοφική Θάλασσα ήταν ένας πιθανός στόχος αυτής της περιορισμένης κλίμακας επιχείρησης. Έτσι, πήγα εκεί για να παρακαλέσω για την προστασία των δικαιωμάτων της ελληνικής κοινότητας της Μαριούπολης, επειδή στην προηγούμενη, το 2014, στην προηγούμενη ρωσική επιχείρηση, κατά λάθος, η Ρωσία είχε σκοτώσει 14 Έλληνες, επειδή παρερμήνευσε μια κηδεία και νόμιζε ότι ήταν στρατιωτική μονάδα, οπότε έριξε έναν πύραυλο σε ένα νεκροταφείο. Αυτό ήταν το χειρότερο σενάριό μου.
– Για την Ελλάδα, αλλά νομίζω και για την Ευρώπη, πρόκειται για μια ξεκάθαρη επιλογή. Δεν μπορούμε να δεχτούμε την εισβολή, ανεξάρτητα από τους λόγους, σαν νόμιμο τρόπο επίλυσης των διαφορών μεταξύ κρατών. Γιατί αν κάνουμε το μεγάλο άλμα και το δεχτούμε για οποιονδήποτε λόγο, τότε η πραγματικότητα της ανθρωπότητας θα επιστρέψει στον Μεσαίωνα Άρα, έπρεπε να πάρουμε το μέρος της Ουκρανίας, λόγω αξιών. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι άλλο. Δεν υπήρχε επιλογή για την Ευρώπη, δεν υπήρχε επιλογή για την Ελλάδα. Και το λέω αυτό για να επισημάνω ότι δεν μπορούμε να δεχτούμε ως νόμιμη την αλλαγή των συνόρων μετά από μια εισβολή. Δεν μπορούμε να το κάνουμε αυτό. Φυσικά, δεν μπορούμε να επιβληθούμε στους Ουκρανούς. Εκείνοι δίνουν τη μάχη. Εκείνοι χύνουν το αίμα τους για την πατρίδα τους. Αλλά το να ασκήσουμε πίεση στην Ουκρανία για να δεχτεί την αλλαγή των συνόρων με τη βία, αυτό δεν είναι κάτι που μπορούμε να κάνουμε. Και επίσης, επιτρέψτε μου να μπω στα ελληνικά μου παπούτσια τώρα. Θα ήταν έξυπνο αυτό αν το έκανε η Ελλάδα; Να δεχτεί ή να υποστηρίξει την αλλαγή των συνόρων με τη βία; Διότι στη χώρα μας, την Ελλάδα, υπάρχουν κάποιες δυνάμεις που παριστάνουν τους υπερεθνικιστές, οι οποίες υποκρύπτοντας αυτά που λένε, τείνουν να υποστηρίξουν τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Και θα έλεγα σε αυτούς, «καταλαβαίνετε τι υποστηρίζετε ξεκάθαρα; Ποιο παράδειγμα θεωρείτε αποδεκτό;». Λοιπόν, κύριε καθηγητά Φίλη, σε θέματα που έχουν να κάνουν με αξίες, δεν θέλω να συμβιβαστώ με κανένα τρόπο. Για εμάς, την Ελλάδα, ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών είναι κάτι που όλα τα κράτη πρέπει να τηρούν.
– Ό,τι κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση αυτή τη στιγμή είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Αλλά, όπως είπα και πριν, χρειάζεται χρόνο. Επίσης, υπάρχουν πολλά πράγματα που είναι πολύ τεχνικά. Διότι η Ουκρανία έχει αλλάξει εντελώς τον σύγχρονο πόλεμο. Δηλαδή, όταν μιλάμε για μεταρρύθμιση, μιλάμε για ολική μεταρρύθμιση. Όλα μα όλα έχουν αλλάξει. Ο τρόπος διεξαγωγής της μάχης, το είδος του εξοπλισμού που χρειάζεται. Για παράδειγμα, τα άρματα μάχης. Τα άρματα μάχης που ήταν το κύριο στοιχείο του Blitzkrieg στον Δεύτερο Πόλεμο, τα περισσότερα τώρα είναι πλέον απαρχαιωμένα. Είναι στόχοι. Πρέπει να λειτουργούμε με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Επομένως, ναι, αυτό που λέει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Όπως είπα και πριν, θα χρειαστεί χρόνος και πρέπει να καταλάβουμε ότι πρέπει να αλλάξουμε τα πάντα. Τούτου λεχθέντος, υπάρχει ένα στοιχείο που για εμάς τους Έλληνες είναι σημαντικό. Και αυτό είναι το ποιος υπηρετεί στο στρατό. Ξέρω ότι ίσως αυτό να μην είναι δημοφιλές στους νέους, αλλά η απάντησή στην Ελλάδα είναι πολύ απλή: Ο πολίτης υπηρετεί στο στρατό μιας Δημοκρατίας. Ο πολίτης. Όχι ο επαγγελματίας. Είναι αναγκαία η επαγγελματική ραχοκοκαλιά. Αυτό είναι βέβαιο. Αλλά οι πολίτες πρέπει και οφείλουν να υπηρετούν. Και οι πολίτες πρέπει να προστατεύουν τις χώρες και τις αξίες των χωρών τους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ξαναλέω, ξέρω ότι αυτό δεν θα με κάνει πολύ δημοφιλή.
– Η Ευρωπαϊκή Ένωση διεξάγει αυτή τη στιγμή δύο ναυτικές πιχειρήσεις και οι δύο αυτές επιχειρήσεις έχουν ελληνικό όνομα. Η μία ονομάζεται ΕΙΡΗΝΗ, η οποία πραγματοποιείται βόρεια της Λιβύης και η άλλη ονομάζεται ΑΣΠΙΔΕΣ, που πραγματοποιείται στην Ερυθρά Θάλασσα. Λοιπόν, η μία, η ΕΙΡΗΝΗ, διαθέτει τρία μόνιμα σκάφη και η άλλη, η ΑΣΠΙΔΕΣ, διαθέτει τέσσερα μόνιμα σκάφη. Έχουν λοιπόν ελληνικό όνομα, και οι δύο, όχι λόγω του πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες, αλλά επειδή η Ελλάδα υποστήριξε πολύ και τις δύο και δέσμευσε πόρους και για τις δύο.Επιτρέψτε μου όμως να πω ότι είναι αστείο για μια Ευρωπαϊκή Ένωση 450 εκατομμυρίων ανθρώπων να μπορεί να βγάζει στη θάλασσα μόνο επτά πλοία κάθε φορά και μάλιστα μετά από πολύ περίτεχνες προσπάθειες της Ύπατης Αρμοστείας. Διότι εμείς, η Ευρωπαϊκή Ένωση στερείται εντελώς, απολύτως, την κουλτούρα προστασίας των οδών επικοινωνίας της. Η Ερυθρά Θάλασσα είναι στρατηγικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλώνω το αυτονόητο, αρκεί να δείτε τον χάρτη. Και πάλι, μόνο τρεις χώρες, εκτός από την Ελλάδα, έχουν δεσμεύσει ένα σκάφος. Και μιλάμε για ένα σκάφος. Και μιλάμε για την αμυντική αυτονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης! Μίλησα πριν για δέκα χρόνια, αλλά ίσως και αυτό να είναι πολύ λίγο.
– Ζητάτε την εκτίμησή μου όσον αφορά την κατάσταση ασφαλείας, αν η Ρωσία προσπαθήσει να εισβάλει σε άλλες χώρες εκτός από την Ουκρανία. Λοιπόν, έχοντας αξιολογήσει τον ρωσικό στρατό κατά τη διάρκεια των τωρινών επιχειρήσεων στην Ουκρανία, θα έλεγα ότι δεν μπορούν να το κάνουν. Ακόμη και με το σημερινό επίπεδο δυνάμεων των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα ήταν εξαιρετικά, εξαιρετικά δύσκολο, ακόμη και αν ο ρωσικός στρατός επιθυμούσε να κάνει κάτι τέτοιο, να επιτύχει το στόχο του. Διότι το να αναπτύσσεις στρατεύματα κάπου μακριά είναι διαφορετικό πράγμα από το να αμύνεσαι.
– Αυτό που λένε τώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι να μεταφερθούν αχρησιμοποίητα κεφάλαια, κάτι που είναι λογικό. Θέλω να πω, φανταστείτε ότι είμαστε μια οικογένεια και μετακινείτε κεφάλαια από μια ανάγκη σε μια άλλη που είναι πιο πιεστική, οπότε κατά την άποψή μου είναι απόλυτα λογικό. Αλλά και πάλι, επιτρέψτε μου να υπογραμμίσω αυτό που είναι το πιο σημαντικό. Δεν είναι μόνο η χρηματοδότηση. Είναι η οικοδόμηση ικανοτήτων. Κατά κάποιον τρόπο, η εκ νέου δημιουργία της αμυντικής βιομηχανικής βάσης και επίσης η μετάβαση σε νέους τομείς στους οποίους δεν είμαστε πολύ καλοί. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα πολύ απλό παράδειγμα. Μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Η Ρωσία παράγει χιλιάδες μη επανδρωμένα αεροσκάφη την ημέρα. Το Ιράν παράγει χιλιάδες μη επανδρωμένα αεροσκάφη την ημέρα. Η Τουρκία θα μπορούσε να παράγει χιλιάδες μη επανδρωμένα αεροσκάφη την ημέρα. Η Ευρώπη διαθέτει τη γνώση, αλλά δεν διαθέτει την ικανότητα. Και επίσης, από πλευράς καινοτομίας, πρέπει να δημιουργήσουμε ένα ενιαίο ευρωπαϊκό οικοσύστημα, το οποίο θα μπορούσε να βρίσκει καινοτόμες λύσεις για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει και θα αντιμετωπίζει ο ευρωπαϊκός στρατός. Δεν πρόκειται απλώς να αναπαράγουμε ό,τι συνέβη στο παρελθόν, με μεγάλα πλοία, μεγάλα άρματα μάχης, αεροπλάνα. Αεροπλάνα, για παράδειγμα. Η Ευρώπη δεν παράγει αεροπλάνο Stealth. Το μόνο διαθέσιμο στην αγορά αυτή τη στιγμή είναι το αμερικανικό F-35. Άρα, για την Ελλάδα είναι μονόδρομος η αγορά του F-35. Υπάρχουν πολύ καλά ευρωπαϊκά αεροπλάνα, όπως το Rafale και το Tycoon, το Eurofighter, αλλά δεν είναι αεροσκάφη Stealth. Και στο μέλλον, επιτρέψτε μου να σας περιγράψω μια φωτογραφία για το μέλλον, στο μέλλον δεν θα μιλάμε για μαχητικά αεροσκάφη. Θα μιλάμε για ένα μαχητικό αεροσκάφος, μια πλατφόρμα όπως το F-35, και ένα σμήνος από μη επανδρωμένα αεροσκάφη γύρω του, τα οποία θα διεξάγουν την μάχη. Και στο μέλλον, επιτρέψτε μου να σας περιγράψω μια φωτογραφία για το μέλλον, στο μέλλον δεν θα μιλάμε για μαχητικά αεροσκάφη. Θα μιλάμε για ένα μαχητικό αεροσκάφος, μια πλατφόρμα όπως το F-35, και ένα σμήνος από μη επανδρωμένα αεροσκάφη γύρω του, τα οποία θα διεξάγουν την μάχη. Ο πιλότος θα είναι αυτός που θα χειρίζεται το αεροσκάφος, αλλά δεν θα πολεμάει με το αεροσκάφος του – θα πολεμάει με τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη που θα χρησιμοποιεί. Άρα, η Ευρώπη πρέπει να κάνει ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός και αυτό χρειάζεται κάτι παραπάνω από χρήματα. Είναι επίσης θέμα κουλτούρας. Και τελευταία παρατήρηση, αλλά επειδή μιλάω σε νέους, πρέπει να το πω. Δεν μπορείτε να επιβιώσετε, αν οι άλλοι δίνουν τη μάχη για εσάς. Αυτό μας διδάσκει η Ιστορία.
– Η απάντησή μου, δυστυχώς, είναι ξεκάθαρη (για το αν η Ευρώπη μπορεί να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες υβριδικές απειλές): Όχι. Δεν είμαστε έτοιμοι. Και έχοντας χάσει το Ηνωμένο Βασίλειο με το Brexit, άλλη μια αδιανόητη ιστορία που δεν είχα προβλέψει ότι θα δω στη ζωή μου, δεν είμαστε καθόλου έτοιμοι. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να συνεχίσουμε να προσπαθούμε και να προετοιμαζόμαστε. Ξαναλέω, θα πάρει αρκετά χρόνια. Ακόμα και κατά τη διάρκεια του ουκρανικού πολέμου, πρέπει να πω ότι έχει γίνει μεγάλη πρόοδος στον συγκεκριμένο τομέα, διότι πρέπει να το δείτε σαν άλλο ένα πεδίο διεξαγωγής πολέμου. Έχουμε την ξηρά, τη θάλασσα, τον αέρα και τώρα, υπάρχει και υβριδικός πόλεμος κάπου εκεί ανάμεσα. Άρα, πρέπει να προετοιμάσουμε τις δυνάμεις μας και για αυτό το πεδίο διεξαγωγής πολέμου επίσης. Έχει γίνει πρόοδος τα τελευταία δύο χρόνια, μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Αλλά πρέπει να γίνουν πολλά παραπάνω, ώστε να αντιμετωπιστούν οι υπάρχουσες προκλήσεις.
